دسترسی ها

به گزارش پایگاه خبری رهرو نیوز به نقل از ایرنا، در ایام محرم همه مردم ایران بخصوص خوزستان غرق در ماتم و عزا می‌شوند؛ به هر کوچه و برزنی که می‌رویم بوی محرم و حماسه عاشورا می‌آید. اقوام مختلف، در دیارشان گرد هم می‌آیند و همه با هم برای شهادت سالار شهیدان و یاران باوفایش به سوگواری می‌پردازند.

در استان خوزستان هر یک از اقوام به شیوه مرسوم شهر و دیار خود حال‌وهوای دیگری دارد و عزاداری‌های پرشور و بی‌ریایی را برگزار می کنند و در این روزها زندگی خود را وقف امام شهیدشان می‌کنند.

دمامه‌زنان و سنج‌زنان با آهنگ‌های عاشورایی چنان شوری در دل سینه‌زنان می‌اندازند که گویی اینجا سرزمین کربلا است.

خوزستان از استان‌هایی است که به خاطر وجود قومیت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون، عزاداری‌های متنوع و متفاوتی دارد.

ابزارهای خوزستانی محرم

در عزاداری خوزستانی‌ها، از “علم”، “نخل”، “شیدونه” و “مشعل” به نیت حضرت عباس (ع) که علمدار کربلا بودند، استفاده می‌شود.

شیدونه و مشعل ۲ جزء از نمادهای عزاداری در خوزستان هستند که معمولاً در مراسم محرم به ویژه در مراسم عزاداری به یاد حضرت عباس (ع) به کار می‌روند. شیدونه شبیه نخل است با این تفاوت که ابعاد کوچکتری دارد و مشعل نیز از یک پایه و چندین محفظه استوانه‌ای مشبک آهنی تشکیل شده است.

شیدونه یا شیدانه یکی از ابزارهای عزاداری هیئت‌های قدیمی شهر دزفول است که اتاقی با چهار گلدسته از جنس چوب دارد و در روزهای تاسوعا و عاشورا با شمایل ائمه تزیین می‌شود و در اکثر هیئت‌ها قرار می‌گیرد؛ شیدونه را اغلب با نام یکی از ائمه یا شهدای کربلا نامگذاری می‌کنند و چون از نخل سبک تر است آن را راحت‌تر می‌توان جابه‌جا کرد. از داخل شیدونه نذری‌هایی مثل خرما و حلوا در بین مردم پخش می‌کنند.

علم از چوبی به ارتفاع ۱۰ متر و قطر ۱۰ سانتی‌متر که پارچه‌های ۲ متری سیاه، به فاصله‌های معین، از بالا تا پایین به آن بسته و یک شبکه (پنجه) برنجی یا نقره‌ای بر نوک آن وصل است.

این علم به نام علم حضرت عباس معروف است. از هنگامی که چوب آن را برای بستن پارچه به میدان می‌آورند، مردم جمع می‌شوند و با ساز و دهل و صلوات وارد میدانش می‌کنند.

همچنین نخل را برای تشبیه به ایوان‌های طلایی اماکن متبرکه می‌سازند، از سطحی چوبی از تخته که اطراف آن را دندانه‌های تخته‌ای احاطه کرده و شکل آن مانند ایوان‌های قدیم است و روی آن با رنگ اکلیل زیینت یافته و ارتفاعش حداکثر ۶ و عرض آن سه متر است.

این نخل چهارپایه دارد که آن‌ها را بر روی چهار کرسی در وسط میدان قرار می‌دهند. نخل معروف دزفول، نخل کلبی‌خان است.

یکی دیگر از ابزارهای مهم و همیشگی در مراسم‌های محرم، آتش است. آتش جایگاه ویژه‌ای در اجرای مراسم‌های عاشورایی ایرانیان دارد. خوزستانی‌ها از این آتش به شکل مشعل استفاده کرده‌اند. شاید بهترین توصیف برای این مشعل، نوشته‌های افشار سیستانی باشد که می‌نویسد.

مشعل حداکثر ۱۱ شبکه آهنی دارد که بر روی یک چوب افقی نصب شده‌اند و در وسط این چوب پایه‌ای است که مانند علم آن را بر روی ناف جای می‌دهند. ارتفاع مشعل حدود پنج متر است.

در جای شعله‌ها تفاله کنجد می‌ریزند و آتش می‌زنند. مشعل‌چی به دنبال سینه‌زنان حرکت می‌کند و هنگامی که به مجلسی می‌رسند، در وسط سینه‌زن‌ها قرار می‌گیرد و آهن دهل و سرنا مشعل را حول محور خود به چرخش درمی‌آورد.

محرم در بازارهای خوزستان

بازارهای اصلی در هر شهری شاهد برگزاری مراسم‌های سوگواری سالار شهیدان‌اند و اغلب دسته‌های عزاداری روز عاشورا بازار را میعادگاه خود قرار می‌دهند.

این مراسم از روز پنجم محرم به بعد پرشورتر اجرا می‌شود. ملایه در بالای مجلس می‌ایستد و زنان گرداگرد هم جمع می‌شوند با ریتم کوبنده ملایه، سینه می‌زنند. به شیوه محکم و رسا و کوبنده خواندن ” فزاعیه ” و به ریتم آرام و محزون و سرشار از غم و اندوه ملایه ” رجالیه” گفته می‌شود.

عروسی قاسم در شب هشتم محرم

عرس القاسم همان مراسم عروسی قاسم در شب هشتم محرم است. برای این مراسم ” کله ” (حجله) در میان مجلس گذاشته و زنان با سینی‌هایی از شمع‌های روشن شده به دور حجله می‌چرخند و بانوان دیگر کِل می‌کشند و در این مراسم تمثیلی، مشارکت می‌کنند.

برخی از بانوان برای برآورده شدن حاجات خود لحظه‌ای در این حجله می‌نشینند.

رسمی جالب‌تر در این روز وجود دارد که برخی از شرکت‌کنندگان در این مجلس طوری که صاحبخانه متوجه نشود، وسیله‌ای کوچک مثل فنجان یا نعلبکی را برداشته به این نیت که اگر تا سال آینده به آرزویشان رسیدند، تعدادی از آن را برای صاحبخانه هدیه آورند.

این مشعل را برای حرکت تکیه در شهر نیز استفاده می‌کنند. شخصی توانمند کاسه‌ای را با چوبی بسیار محکم به کمر بسته و مشعل را در جلوی هیئت نگه می‌داشت.

برای آنکه شخص حامل مشعل بر اثر جرقه‌های آتش، آسیب نبیند دستکشی نمدی و کلاه و پالتو به تن کرده و شخصی با مَشکی از آب پشت وی حرکت می‌کرده و بر روی حامل، آب می‌ریخته تا آتش به داخل نمد رخنه نکند و نسوزد. انجام این کار نیاز به یک ارادت و علاقه خاص و ویژه به اهل بیت(ع) داشت.

اجرای شبیه خوانی عربی در خوزستان

اجرای تعزیه یکی از رسم‌های محرم در اغلب نقاط ایران است. اهالی خوزستان یک نوع از این نمایش را به نام شبیه خوانی در ایام محرم اجرا می‌کند.

برخی از هیئت‌های خوزستانی از شب‌های اول محرم شبیه‌خوانی را برگزار می‌کردند که یکی از مشهورترین آن‌ها، شبیه‌خوانی منطقه “رفیش” در لشگر آباد اهواز است.

شبیه‌خوانی عربی در خوزستان شکل گرفت و آنقدر مورد استقبال مردم است که گاه مردم از شب قبل و حتی شب‌های قبل از عاشورا به محل اجرای شبیه‌خوانی رفته و برای تماشای آن جا می‌گرفتند.

عرب‌های خوزستان در شهر “حر” شبیه‌خوانی را با زبان خود اجرا می‌کنند. از پیشکسوتان شبیه‌خوان خوزستان می‌توان از “سرهنگ هلاکوپور” در روستای سید محمد شهر شوش نام برد؛ وسعت محل اجرا در روستای سید محمد به حدی است که آن را به عنوان بزرگ‌ترین نمایش‌های خیابانی کشور می‌شناسند.

این مراسم در خوزستان ابتدا توسط شیخ فرحان، شیخ غافل و شیخ فارس ابن شیخ سالم از قبیله آل کثیر تیره بیت کریم یا بیت چریم ( همان حر امروزی) برگزار می‌شد.

خوزستانی‌ها امروز به شبیه‌خوانی “دایره” نیز می‌گویند. اهالی خوزستان علاقه بسیاری به شبیه‌خوانی دارند تا جایی که تعداد تماشاگران گاه به هشت هزار نفر می‌رسد.

مراسم از ساعت ۶ صبح آغاز و تا غروب ادامه دارد؛ در این نمایش سعی می‌شود تا صحنه‌های واقعه عاشورا را بازسازی کنند به همین خاطر شترهای بسیار و چندین اسب و سوارکار برای اجرای مراسم شرکت می‌کنند.

یزله خوانی در خرمشهر

یزله خوانی مواکب عزاداری، آیین مذهبی و بومی خرمشهر است که در آن عزادارانِ یک تکیه یا حسینیه یا مسجد مهمان تکیه دیگری می‌شوند؛ تکیه میزبان به استقبال آن‌ها آمده و با هم “سعدالله عزاکم مولانا من مولاکم” را می‌خوانند.

پس از ورود میهمان، عزاداران میزبان نیز وارد تکیه یا حسینیه می‌شوند و به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند. در شب بعد نیز این مراسم تکرار می‌شود اما جای مهمان و میزبان تغییر می‌کند.

قیمه نجفی خرمشهر

قیمه یکی از غذاهای نذری به خصوص در روز عاشورا است. در نجف اشرف قیمه‌ای برای زائران حرم امام حسین (ع) می‌پزند و به کربلا می‌آوردند. اهالی خرمشهر نیز این غذای نذری را در محرم طبخ می‌کنند.

قیمه نجفی به نام‌های “علاچی” و “قیمه عربی” نیز شناخته می‌شود و برای پخت آن از گوشت فراوان، نخود، برنج، زعفران، سیب‌زمینی و رب گوجه‌فرنگی استفاده می‌کنند.

لطمیه زنانه و هوسه

سوگواری و سینه‌زنی زنان عرب بسیار پر شور برگزار می‌شود. مداح زنان که به “ملایه” معروف است شروع به روضه‌خوانی می‌کند. بانوان عرب که ثوب‌های عربی به تن دارند و شیله‌های مشکی (روسری) را روی صورت خود کشیده‌اند، دورتادور تکیه چهار زانو نشسته‌اند.

پس از روضه‌خوانی، به این شیوه که اول با دست بر روی پاهایشان زده و سپس دست راست را بر سینه و دست چپ را برپا می‌زنند. سپس خود را برای مراسم ” لطیمه ” آماده می‌کنند و روبه‌روی هم ایستاده و سینه‌زنی را شروع می‌کنند، در این هنگام یک بار به‏ طرف راست و یک بار به چپ با پیشانی و سر برمی‏‌گردند.

گاهی هم دستان خود را به صورت ضربدر بر سینه می‌زنند، برخی مواقع ریتم سینه‌زنی را تند کرده و همه با هم “احو، احو” می‌گویند و ملایه را با مدیحه‌سرایی همراهی می‌کنند؛ به ریتم سینه‌زنی تند “رشگ” گفته می‌شود. سپس بانوان حلقه می‌زنند، وقتی ملایه به مصراع آخر نوحه می‌رسد، مصرع آخر را تکرار و پاهای خود را هماهنگ با هم در جهت راست و چپ می‌کوبند.

هوسه، شعری چهار بیتی است که بخش آخر آن (ردادیه) را با صدایی بلندتر می‌خوانند و با چند بار تکرار در وسط مجلس “یزله” می‌کنند.

در شهرهای خوزستان نیز بازارهای مهم در دهه اول محرم به مقصد هیئت‌های حسینی تبدیل می‌شود. از آن جمله می‌توان به بازار “عبدالحمید” و “صخیریه اهواز و بازار “کهنه” دزفول اشاره کرد.

نوحه‌خوانی و سینه‌زنی

در استان خوزستان در شب‌های دهه اول ماه محرم به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی در مدح سالار شهیدان (ع) و یاران باوفای ایشان می‌پردازند. مردم این منطقه با نوحه‌خوانی بوشهری و سینه‌زنی “واحد” به سوگواری می‌پردازند.

سنج و دمام زنی

در خوزستان تعدادی از افراد در دسته‌ها با سنج‌زنی و دمام‌زنی، فضایی متفاوت را به وجود می‌آورند. عزاداری این منطقه با زدن دمام و سنج از مناطق دیگر متمایز می‌شوند. تعداد نوازندگان فرد است؛ گاهی پنج، هفت و یا ۹ نفر می‌شوند و شخصی به نام ” اشکون “در جلوی بقیه ایستاده و بقیه در کنار او می‌ایستند. آن‌ها با آهنگ‌های خاص این روز با هم هماهنگ شده و می‌نوازند.

سینی حضرت قاسم در اهواز

در اهواز مردم برای روا شدن حاجت‌هایشان در شب هشتم ماه محرم به حضرت قاسم (ع) متوسل می‌شوند. سینی را با پارچه سبز پوشانده و آجیل مشگل‌گشا، شمع و گلاب و میوه درون سینی می‌گذارند. سینی نذری را روی سر می‌گذارند و عزاداری می‌کنند.

شرکت‌کنندگان در این مراسم برای برآورده شدن حاجاتشان نذر سینی قاسم کرده تا در محرم سال آینده آن را در بین مردم پخش کنند.

چلاب زنی در دزفول

چلاب‌زنی شیوه سینه‌زنی جوانان عرب است که با ریتمی خاص اجرا می‌شود. در روزهای محرم، جوانان با چفیه‌ای بر گردن برای ادای عزاداری به هیئت‌های حسینی می‌روند تا آنجا به سوگواری دسته جمعی بپردازند.

در چلاب‌زنی مردان و جوانان حلقه زده و دوشادوش هم می‌ایستند و دست چپ خود را بر کمر فرد کنار خود می‌گذارند. با شروع نوحه پای راست را بر زمین می‌کوبند و دست راست خود را بر سینه می‌زنند.

نظم و ریتم جالب چلاب‌زنی بسیار جالب و قابل تامل است و نشان از همبستگی و همیاری این قوم ایرانی است. در میان نوحه‌خوانی، مداح، گاه سکوت می‌کند و در این زمان یکی از عزاداران فریاد یا علی سر می‌دهد و دیگران در جواب او فریاد می‌زنند “یا ابوحسین”.

قدمت این شیوه سینه‌زنی در حدود چهار دهه است و ابتدا در برازجان توسط مرحوم بخشو انجام می‌شد؛ زیبایی صدای وی در نوحه‌خوانی، مردم را از شهرهای مختلف جنوبی به برازجان می‌کشاند. افراد این مراسم را در شهرهای خود به شیوه مرحوم بخشو اجرا می‌کردند و یکی از این شهرهای دزفول بود که امروز چلاب‌زنی‌های آن بسیار معروف و دیدنی است.

رفتن به بقعه رودبند در دزفول

مردم ایران اگر در شهرشان بقعه‌ای متبرکه داشته باشند در روز عاشورا به زیارت آن می‌روند. در دزفول ، مردم به سمت بقعه “رودبند” مزار “سیدعلی سیاهپوش” می‌روند.

هیئت‌ها و دسته‌های شمال و جنوب دزفول در صبح عاشورا به سمت بقعه رودبند که متعلق به خواهرزاده “شیخ صفی الدین اردبیلی” در قرن هشتم هجری است، می‌روند.

در دزفول رسمی جالب دارند که در عصر تاسوعا دسته‌های جنوبی شهر به حیدرخانه در شمال دزفول می‌روند و در میان راه توسط اهالی پذیرایی می‌شوند.

از طرفی دیگر، عصر عاشورا هیئت‌های شمالی و حیدرخانه دزفول به سمت جنوب و منطقه صحرابدر می‌روند و مورد استقبال اهالی جنوبی شهر قرار می‌گیرند.

برای بازگشت به سمت خانه خود رسم بر این است که از درب خانه‌های علما بگذرند و دزفولی‌ها این کار را حتما انجام می‌دهند.
در آنجا مردم به عَلم رقصانی می‌پردازند. علم‌ها را چند نفری به این بقعه آورده و به حرکت در می‌آورند.

آیین چوب‌ بازی در دزفول

چوب بازی یکی از مراسم محرم در خوزستان به خصوص دزفول است که امروز از رونق افتاده و تنها چند محله در دزفول به اجرای آن می‌پردازند.

آیینی با بیش از ۵۰۰ سال قدمت که در آن شخصی بحر طویل می‌خواند که ریتم بسیار زیبا و جذابی دارد و شرکت‌کنندگان ۲ چوب به جلو ۲ چوب به عقب زده و دور خود می‌چرخند.

از محلاتی که چوب بازی را انجام می‌دهند می‌توان به محله چولیان و محله کلانتریان در دزفول اشاره کرد.

مشعل روشن کردن در دزفول

سال‌ها پیش که در دزفول برق نبود مردم برای روشن کردن حسینیه‌ها و تکیه‌ها از مشعلی با ۱۰ تا ۱۲ شعله استفاده می‌کردند. شکل این مشعل اینطور بود که تعدادی محفظه آهنی بر روی یک پایه قرار می‌گرفت و این پایه را در پایه دیگری که یک سنگ بزرگ بود قرار می‌دادند.

پیش از محرم در شهر می‌گشتند و از مردم لباس‌های پشمی کهنه و نو می‌گرفته و در محفظه‌های آهنی آن‌ها قرار می‌دادند و با نفت سیاه مشعل‌ها را روشن می‌کردند. شعله این مشعل‌ها گاهی تا بعد از مراسم عاشورا نیز روشن می‌ماند.

اهتزاز پرچم عزای امام حسین (ع) در شوشتر

همه ساله در آستانه ی ماه محرم و شروع عزاداری ها در سراسر کشور، آیین نصب پرچم عزای امام حسین (ع) و یاران شهیدشان، در شهرستان شوشتر و با حضور پرشکوه عاشقان اباعبدالله الحسین (ع) از شوشتر و شهرهای دیگر خوزستان، استان های همجوار، مسئولان شهری، و استانی اجرا می شود.

این رسم که به گفته مسئولان هیئت ها و پیرغلامان در شهرستان شوشتر قدمتی دیرینه دارد، به زمان رضا خان و طرح ممنوعیت روضه خوانی بر می گردد.

مردم در آن زمان روضه خوانی و عزاداری را به صورت پنهانی و مخفیانه انجام می دادند بدین صورت که شبانه از پشت بام خانه ها که به هم مرتبط بود خود را به روضه ها می رساندند.

بنا به قول راویان، در آن زمان مردم شوشتر در شب اول محرم به صورت مخفیانه پرچم را آماده کرده و در خارج از شهر در روستاهای اطراف به اهتزاز در می آوردند و پس از عزاداری به شهر باز می گشتند.

این پرچم که در سال ۱۳۸۵ با ابعاد کم و جمعیتی حدود ۴۰ نفر به اهتزاز درآمد، به دلیل استقبال مردم هم اکنون با ابعاد هشت در ۱۰ به ارتفاع ۳۰ متر و با حضور هزاران نفری عزاداران پنجشنبه شب همزمان با اولین شب محرم نصب شد.

پرچم متبرک به عتبات عالیات پس از نصب تا پایان ماه صفر بر افراشته می ماند، سپس در شب آخر ماه صفر با پرچم سبز علوی تعویض و در مراسم هایی چون شهادت حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) هم سیاه پوش می شود اما پس از ماه صفر در تمام سال پرچم سبز است تا عید غدیرخم و از عید غدیر تا شب اول محرم و نصب پرچم عزا به انتظار می ماند.

گفتنی است آیین نصب پرچم عزای حسینی در شهرستان شوشتر، در سال ۱۳۹۸ در فهرست آثار ناملموس میراث فرهنگی به ثبت ملی رسید.

آیین “یوم العباس” در دمای ۵۰ درجه خوزستان

آیین عزاداری ” یوم العباس” با وجود گرمای ۵۰ درجه همزمان با روز هفتم ماه محرم و طبق سنت دیرینه مردم عرب خوزستان، با مشارکت گسترده عزاداران سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و بیاد حماسه آفرینی علمدار کربلا، قمر بنی هاشم حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در استان برگزار می شود.

مردم شهرها و محله‌های مختلف خوزستان از جمله خرمشهر، آبادان، دشت آزادگان، حمیدیه، ملاثانی، شعیبیه، عرب حسن، شوش، کرخه، ماهشهر و محله‌های عین ۲، ملاشیه، آسیه‌آباد، حصیراباد، کوی علوی، لشکرآباد، زرگان و زوریه اهواز هر ساله در سنتی دیرینه در روز هفتم ماه محرم در دسته‌های عزاداری شرکت کرده و به عزاداری می‌پردازند.